Μ' άρεσε παιδί να σκαλίζω στα συρτάρια των γονιών μου. Στην τουαλέτα της μητέρας έβρισκα κοσμήματα, παράξενα κουμπιά, μπουκαλάκια με άρωμα, κορδέλες, φιόγκους, μπαλένες (ελάσματα από κόκαλο φάλαινας - απαραίτητο εξάρτημα για τους κορσέδες). Στο γραφείο του πατέρα υπήρχαν αναπτήρες, στυλό, πέννες, πορτοφόλια, μελανοδοχεία, μολύβια, συρραπτικές μηχανές, μπλοκ, συνδετήρες - κι άλλα πράγματα συναρπαστικά για παιχνίδι.
'Ενα συρτάρι του γραφείου ήταν μόνιμα κλειδωμένο. Χρόνια ολόκληρα δοκίμαζα μήπως και είχε μείνει ξεκλείδωτο - αλλά μάταια. Μέχρι που μεγάλωσα, πήγα σχολείο κι έπαψα να σκαλίζω συρτάρια.
Στα δεκατρία μου - νομίζω - μπαίνω στο γραφείο του πατέρα και βλέπω το περίφημο συρτάρι μισάνοιχτο. Το ανοίγω με περιέργεια. Στην αρχή τίποτα το ξεχωριστό - φάκελοι με συμβόλαια, οικογενειακά χαρτιά κλπ. Στο βάθος του συρταριού ένα λεύκωμα, δεμένο με κορδόνι, όπως αυτό που είχαμε τις οικογενειακές φωτογραφίες. Το ανοίγω και νιώθω να μου κόβονται τα γόνατα. Το αίμα μου ανεβαίνει στο κεφάλι, τα αυτιά μου βουίζουν, τα χέρια μου παγώνουν. Μπροστά μου έχω φωτογραφίες που ξεπερνάνε όλες τις εφηβικές μου ερωτικές φαντασιώσεις.
Ο σοβαρός και αυστηρότατος πατέρας μου. Ο υπερσυντηρητικός και ηθικολόγος. Που δεν άφηνε την μεγάλη αδελφή μου να πάει μονάχη ούτε ως το περίπτερο. Ο επιστήμων και νομομαθής. Ο διευθυντής υπουργείου που τον έτρεμαν οι υφιστάμενοι. Ο απαιτητικός, που ζητούσε τα πάντα από το γιο του: βαθμούς και διαγωγή "τουλάχιστον με άριστα". Πως τον συμφιλιώνεις με αυτές τις φωτογραφίες; (Τότε. Τώρα με κάνουν να τον νιώθω πολύ πιο ανθρώπινο).
Ήταν ίσως η πρώτη - αλλά όχι η μόνη - εμπειρία αυτού που Γερμανοί αποκαλούν Doppelmoral (διπλή ηθική) που βασίζεται στο αγγλοσαξονικό double standard, το διπλό κριτήριο. Υπήρξε ο χρυσός κανόνας της Βικτοριανής εποχής. Άλλα μέτρα για ότι φαίνεται - κι άλλα για το κρυμμένο. Άλλα για τους άνδρες - κι άλλα για τις γυναίκες. Στους πρώτους επιτρέπονται τα πάντα (αυτό μου το εξήγησαν πολύ σύντομα) στις δεύτερες, τίποτα.
Βασικό πρόβλημα, το `τι θα πει ο κόσμος'. Αν ο κόσμος δεν γνωρίζει, μικρό το κακό. Γι αυτό και το συρτάρι έπρεπε να είναι καλά κλειδωμένο. ("Προς Θεού! Μην το δει κανένας ξένος - ή τα παιδιά!") Η λέξη κλειδί, για μια τέτοια κοινωνία, είναι: `υποκρισία'.
Παρόμοια λευκώματα σε κλειδωμένα συρτάρια, φαντάζομαι πως θα υπήρχαν στα περισσότερα αστικά σπίτια. Η ολιγάριθμη Ελληνική αστική τάξη του μεσοπολέμου (το λεύκωμα το ανακάλυψα το 1948, άρα μάλλον ήταν προπολεμικό) λόγω της γνωστής μας χρονικής υστέρησης, δεν πρέπει να διέφερε πολύ από τους τελευταίους Βικτοριανούς. Το κλίμα λοιπόν του δέκατου ένατου αιώνα δεν το έζησα μόνο στα μυθιστορήματα - αλλά και στην παιδική μου ζωή.
Οι νεότεροι μπορούν εύκολα να το αναβιώσουν διαβάζοντας Maupassant, τους Goncourt, Hyusmans, Zola ή τους αντίστοιχους ρεαλιστές και νατουραλιστές άλλων χωρών. Οι πουριτανοί μεγαλοαστοί, με τις γενειάδες και τα σκληρά κολάρα, εμφανίζονται ως υποδείγματα ήθους και κοσμιότητος. Λογόκριναν ακόμα και την φύση. (Σκεφθείτε: μετονόμασαν την εγκυμοσύνη σε `ενδιαφέρουσα κατάσταση'!) Τα βράδια όμως οργίαζαν στα πολυτελή πορνεία του Λονδίνου και του Παρισιού. Αυτοί που διαφύλαγαν μέχρι θανάτου την παρθενία της κόρης τους, πλήρωναν ειδικές τιμές για διακορεύσεις και κατανάλωναν παρθένες στις παννυχίδες τους. Έχουν πλέον γίνει στερεότυπα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Οι φωτογραφίες αυτού του βιβλίου χρονολογούνται ανάμεσα 1860 και 1910. (Πολλές από αυτές μοιάζουν αρκετά με τις εικόνες του πατρικού λευκώματος). Βρέθηκαν όλες στην Ελλάδα, είναι όμως δυτικοευρωπαϊκής παραγωγής - και στην πλειοψηφία τους Γαλλικές. Άλλωστε υπήρχε πραγματική βιομηχανία τέτοιων φωτογραφιών στο Παρίσι. Οι πρώτες, ήδη από την εποχή του εφευρέτη της φωτογραφίας Daguerre (1840), ονομάζονταν academies και ήταν (υποτίθεται) γυμνά μοντέλα για ακαδημαϊκούς ζωγράφους. Σύντομα στην Αγγλία η έκφραση French postcards ήταν συνώνυμη με dirty pictures.
Tώρα γιατί οι απεικονίσεις ερωτικών πράξεων είναι `βρώμικες' (dirty) όταν σε άλλους πολιτισμούς (Αρχαίοι Έλληνες, Κινέζοι, Ινδοί, κλπ.) ήταν απόλυτα νόμιμα και αποδεκτά έργα τέχνης; Εδώ υπεισέρχεται μια ολόκληρη κοσμοθεωρία, την οποία θα αναλύσουμε παρακάτω. Ας σημειωθεί πάντως ότι ακόμα και η λέξη `πορνογραφία' με τη σημερινή της έννοια είναι δυτικοευρωπαϊκό δημιούργημα του 19ου αιώνα. Στα Γαλλικά πρωτοεμφανίζεται το 1842 (Robert) και στα Αγγλικά το 1864 (Oxford). Ως τότε η ανθρωπότητα είχε ερωτική τέχνη - αλλά όχι πορνογραφία. (Θα δεχόταν ποτέ ο Ινδουιστής ότι τα πολύπλοκα ερωτικά γλυπτά του διάσημου ναού στο Khajuraho είναι πορνογραφικά και βρώμικα;)
Στο κείμενο αυτό θα χρησιμοποιηθεί - αναγκαστικά - και η λέξη πορνογραφία. Επιθυμώ να διευκρινίσω από την αρχή ότι θεωρώ τον όρο αυτό ιδεολογικά φορτισμένο και χρωματισμένο. Εκφράζει ακριβώς την πουριτανική νοοτροπία μιας εποχής - αυτής που μας κληροδότησε τις καρτ-ποστάλ του βιβλίου. Είναι υβριστικός και συκοφαντικός για μια τέχνη που απεικονίζει την ωραιότερη ίσως πλευρά του ανθρώπινου βίου. Σίγουρα κάθε `πορνογραφική' παράσταση δεν είναι καλή τέχνη. (Μήπως είναι κάθε ποιητική συλλογή;) Άλλο όμως κακή τέχνη - και άλλο ανήθικη.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στους εφευρέτες και πάτρωνες της πορνογραφίας - τους αστούς του περασμένου αιώνα.
Ο Μεσαίωνας των αισθήσεων
Ήταν ο Μεσαίωνας των αισθησιακών απολαύσεων. Η Βικτοριανή εποχή, με τα ψηλά σκληρά κολάρα και τις μακριές ποδήρεις φούστες. Ούτε ένας πόντος επιδερμίδας ακάλυπτος - η θέα αστραγάλου αποτελούσε είδηση. Ο πουριτανισμός στην μεγάλη του ακμή: δόξα σε ό,τι κουράζει, καταπονεί και παράγει - ντροπή στην ραθυμία, την ευχαρίστηση, την διασκέδαση. Όσο για την λαγνεία και την ηδονή, μόνον ένας χαρακτηρισμός: θανάσιμες αμαρτίες.
Ήταν η εποχή όπου έντυναν με φραμπαλάδες τα τορνευτά πόδια ενός πιάνου με ουρά, διότι ήσαν άσεμνα. Η εποχή όπου όχι μόνον οι πράξεις αλλά και οι λέξεις ήταν επικίνδυνες. Ήταν shocking (σόκιν) - κάτι που δονεί, ταράζει, προκαλεί ψυχικό ηλεκτροσόκ.
Ήταν η εποχή που ο έρωτας υπήρχε είτε σαν αμάρτημα, είτε σαν συζυγικό καθήκον. Ιδιαίτερα για τις γυναίκες, που σε μια κλειστή πατριαρχική κοινωνία δεν είχαν ερωτικά δικαιώματα.
"Κλείσε τα μάτια σου και σκέψου την Αγγλία" ήταν η παραίνεση της Αγγλίδας μητέρας στην νεόνυμφη κόρη. Κι αν κατά τύχη, την ώρα του καθήκοντος, η κυρία ένοιωθε ηδονή, ο πνευματικός της θα της όριζε πολλές μετάνοιες. Άλλωστε, σύμφωνα με σοβαρό ιατρικό σύγγραμμα της εποχής (W. Acton: "Οι λειτουργίες και οι παθήσεις των οργάνων αναπαραγωγής") η άποψη ότι οι γυναίκες είχαν την δυνατότητα σεξουαλικής διέγερσης ήταν "χυδαία συκοφαντία".
'Ηδονή ένιωθαν μόνον οι `κακές' γυναίκες, οι επιλεγόμενες και ‘παστρικές' επειδή έπλεναν και καλλώπιζαν το σώμα τους. (Η βρώμα ήταν δείγμα αρετής). Υπήρχε ένας μανιχαϊκός διαχωρισμός ανάμεσα στις σεμνές και τις άσεμνες. Ανάμεσά τους, χάσμα αγεφύρωτο. Η κοινωνία φρόντιζε, αν μια γυναίκα έβγαινε από τον καλό δρόμο (`παραστρατημένη'), να μην μπορεί εύκολα να ξαναγυρίσει στην αρετή (`της βγήκε το όνομα'). Έτσι εξασφάλιζε τη συνεχή προμήθειά της σε πόρνες - για να καλύπτει τις ακόρεστες ανάγκες της.
Διότι η ίδια αυτή εποχή υπήρξε η κατ' εξοχήν πορνοκρατούμενη. Οι μεγαλοκοκότες, οι εταίρες πολυτελείας, ανέβαζαν και κατέβαζαν κυβερνήσεις, έχριαν βασιλείς και έλεγχαν θρόνους. Οι μεγάλες μαντάμες είχαν στο χέρι την αστυνομία και την δικαιοσύνη - όπως σήμερα οι μεγαλέμποροι ναρκωτικών. Η αγγλική Βουλή για χρόνια αρνιόταν να ψηφίσει νόμο κατά της πορνείας - τα συμφέροντα ήταν τεράστια. Τα επαγγέλματα του προαγωγού και του προστάτη (ή νταβατζή) ήταν απόλυτα νόμιμα. Και η πορνογραφία γνώρισε την μεγαλύτερη άνθιση στην ιστορία της ανθρωπότητας.
"Η πορνογραφία άνθισε στην Βικτοριανή εποχή, παρά - ή μάλλον λόγω των κυριαρχούντων ταμπού γύρω στα σεξουαλικά θέματα. Το 1834 μία έρευνα στο Λονδίνο απέδειξε την ύπαρξη 57 καταστημάτων πορνογραφικών ειδών σε ένα μόνο δρόμο - την Hollywell Street." Aυτά η σεβαστή Encyclopaedia Britannica στο άρθρο `πορνογραφία'.
Τον καιρό της ποτοαπαγόρευσης κυριαρχούσαν οι γκάνγκστερ - προμηθευτές ποτών. Με την απαγόρευση των ναρκωτικών, ισχυροποιήθηκαν οι έμποροι τους. Αν σκεφθούμε πως η ανάγκη για σεξ είναι πολύ ισχυρότερη (και πιο διαδεδομένη) από την επιθυμία για ποτό ή για ναρκωτικά - καταλαβαίνουμε τι μηχανισμούς έβαλαν σε κίνηση οι αστικές απαγορεύσεις.
Τυπικό προϊόν των οποίων, εκτός από την πορνογραφία και την πορνοκρατία, είναι και οι θεωρίες του Freud. Που γίνονται πολύ πιο ανάγλυφες, αν τις σκεφθεί κανείς με φόντο αυτό το σκηνικό υστερικής καταπίεσης. Ποτέ το υπερεγώ δεν υπήρξε ισχυρότερο.
Η αμαρτία ως καρύκευμα του βίου
Θα ήταν περιττό (και κοινότοπο) να τονιστεί πόσο πιο ελκυστικό είναι το απαγορευμένο, το λαθραίο, το αμαρτωλό. Με τις απαγορεύσεις οι ασκητικές θρησκείες έδωσαν μια νέα διάσταση στην ηδονή. Που στην δυτική Ευρώπη κορυφώθηκε τον δέκατο ένατο αιώνα.
Ήταν μια νέα κατάσταση. Ποτέ δεν είχε κυριαρχήσει, σε όλη την Ευρώπη, μια τόσο αντιδραστική και καταπιεστική νοοτροπία. Μετά την Γαλλική Επανάσταση ήρθε η Παλινόρθωση. Μαζί με τους μονάρχες επέστρεψε και η σεμνοτυφία. (Ο ολοκληρωτισμός και ο πουριτανισμός πάνε πάντα χέρι-χέρι!) Ούτε ο Μεσαίωνας δεν υπήρξε τόσο περιοριστικός και συνεσταλμένος.
Ιδιαίτερα η αντίθεση με τον προηγούμενο αιώνα είναι εντυπωσιακή. Ο ακόλαστος δέκατος όγδοος - εποχή των de Sade, de la Bretonne, Nerciat, Cleland, Casanova - ήταν ίσως ο πιο ελεύθερος (και ελευθεριάζων). Στη Γαλλία, ο δέκατος ένατος καταδίκασε ως άσεμνους τον Baudelaire και τον Flaubert - ενώ ο Θείος Μαρκήσιος δεν κλείστηκε στην φυλακή τόσο για τα φοβερά κείμενά του όσο για την (όχι αποδεδειγμένη) εγκληματική συμπεριφορά του. Ο ‘αιώνας των φώτων', του Βολταίρου, του Ρουσώ και των ‘εγκυκλοπαιδιστών' που προετοίμασε και ολοκλήρωσε την Γαλλική Επανάσταση, ήταν μια εποχή ανεξάρτητης σκέψης και δράσης. Χαρακτηριστικός του τύπος ο `libertin'. Λέξη αμετάφραστη που υποδηλώνει ταυτόχρονα τον ακόλαστο, τον άθεο - αλλά και τον ελευθερόφρονα.
Ο αιώνας γύρισε και, ξαφνικά, με την αλλαγή στο κοινωνικό κλίμα, ερωτική σκέψη και πράξη πέρασαν στην παρανομία. Η πιο αθώα επαφή με το άλλο φύλο έγινε `πονηρή'. Ακόμη και το ζωγραφικό γυμνό ενοχλούσε - εκτός αν ήταν `ιστορικό' ή `συμβολικό'. (Σκάνδαλο η Olympia του Manet!) Κάθε απεικόνιση ερωτικής στιγμής έμοιαζε κατασκοπευτική και λαθραία, μια και δεν ήταν δυνατόν να επιδίδεται κανείς δημόσια ούτε καν σε ασπασμούς. ( Έστω και "αγγέλων προς τα άστρα" όπως τους ήθελε ο Victor Hugo, ρομαντικός ποιητής και βικτοριανός μουρντάρης).
Η κλειδαρότρυπα καθιερώθηκε σαν το πλαίσιο του ερωτισμού - και όλοι οι παρατηρητές του βρέθηκαν να είναι οφθαλμοπόρνοι, voyeurs. Προσέξτε τις κάρτες της συλλογής μας. Σας κάνουν να νιώθετε `ματάκιας'. Παρακολουθείτε κάτι κρυφό και αμαρτωλό. Κάτι το ρυπαρό και αισχρό. Μια φίλη που τις είδε τις χαρακτήρισε "πρόστυχες". Είναι. Θα μπορούσε κανείς να τις αποκαλέσει και χυδαίες. Ωστόσο εκλύουν μια περίεργη ομορφιά. Όχι μόνο από την αισθητική των συνόλων τους (που κατάγεται από την τέχνη του tableau vivant) αλλά κι από την γοητεία της αμαρτίας. Έχει διαποτίσει ακόμα και τις βαριές κουρτίνες. Η αντίθεση ανάμεσα στην δύναμη του πόθου και το βάρος του απαγορευμένου ασκεί έλξη πολλαπλάσια.
Η ενοχή, η αμαρτία, επινοήσεις του Ισραήλ, μπήκαν στη ζωή μας με τον Χριστιανισμό. Τον Χριστιανισμό ως οργανωμένη θρησκεία - όχι την διδασκαλία του Ιησού. Οι περισσότερες από τις περί αμαρτίας δοξασίες δεν υπάρχουν σε αυτή τη διδασκαλία - και σίγουρα όχι οι πουριτανικές υπερβολές. Μάλιστα, σύμφωνα με πολλές ενδείξεις, οι θέσεις του Χριστού ήταν πολύ πιο ελεύθερες - και παραλλάχθηκαν από τους κατοπινούς. Ήδη οι ερευνητές εντοπίζουν μεγάλες διαφορές από το αρχαιότερο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, στο μεταγενέστερο κατά Ματθαίον.
Ως τότε δεν είχε σκεφθεί κανείς να νιώσει τύψεις επειδή χαιρόταν - τον έρωτα ή την γεύση ή την ομορφιά. Μάλιστα, αν λάβουμε υπ' όψιν και το προπατορικό αμάρτημα - αυτήν την μαζοχιστική εφεύρεση άρρωστης σκέψης - θα έπρεπε να νιώθει κανείς ένοχος και μόνον επειδή υπήρχε, επειδή γεννήθηκε!
Θα μπορούσε να πει κανείς πως η πορνογραφία είναι έμμεσο δημιούργημα του Χριστιανισμού - διότι προϋποθέτει την έννοια του ρυπαρού και του αμαρτωλού. Η Κάμα-Σούτρα δεν ήταν πορνογραφία, ήταν μέρος μιας παράδοσης. Ούτε τα αρχαία αγγεία και οι λύχνοι, ούτε τα ινδικά γλυπτά και τα κινέζικα ερωτικά παραβάν. Και ο ευρωπαϊκός δέκατος ένατος αιώνας που κυριαρχήθηκε από τους ευσεβιστές (pietists) και κορύφωσε τον χριστιανικό πουριτανισμό, όξυνε στο έπακρο αυτή την αίσθηση του ρυπαρού, βδελυρού και ασελγούς.
Να κάτι που αγνοούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Την ενοχή ως αφροδισιακό σκεύασμα, την αμαρτία ως καρύκευμα. Ο χριστιανισμός, μετατρέποντας την γενετήσια ηδονή σε αμάρτημα, έδωσε στην ερωτική τέχνη την διάσταση της χυδαιότητας. Την έκανε άπειρα πιο ερεθιστική.
Ακόμα, απαγορεύοντας, πρόσθεσε και την γοητεία του κρυφού. Όλες οι φωτογραφίες μας δίνουν την αίσθηση του αιφνιδιασμού. Σαν ν'άνοιξε ξαφνικά μια πόρτα και να πιάσατε το ζευγάρι επ' αυτοφώρω, σε μια βιαστική και λαθραία περίπτυξη. Βιαστική, γιατί κανείς δεν γδύνεται ολότελα (οι άνδρες σχεδόν ποτέ). Λαθραία, γιατί γίνεται στο πόδι, στα όρθια. Στα γρήγορα, στα κρυφά. Έτοιμη να κατέβει η φούστα, να ανέβει το παντελόνι.
Και να σκεφθεί κανείς ότι τραβήχτηκαν σε μια εποχή όπου δεν υπήρχε το γρήγορο φιλμ και η γρήγορη εκφώτιση. Όλες οι φωτογραφίες μας είναι πόζες! Αυτές οι τόσο φευγαλέες, αιφνιδιαστικές εντυπώσεις χρειάστηκε να κρατηθούν ακίνητες για αρκετή ώρα προκειμένου να αποτυπωθούν.
Η φαινομενολογία του ρυπαρού
Φυλλομετρώ τις καρτ-ποστάλ (κρίμα που εδώ βρίσκονται δεμένες σε τόμο!) Μερικές είναι σίγουρα κακόγουστες κι άλλες κακότεχνες. Φυσικό - με τα μέσα και τις δυνατότητες της εποχής. Πολλές δείχνουν αστείες. Οι κυρίες φορούνε συχνά καπέλο - λες και αυτό τις απαλλάσσει από την μομφή της ολοκληρωτικής (και άσεμνης) γύμνιας. Οι αμφιέσεις των κυρίων είναι ως επί το πλείστον επίσημες - κάτι που παραπέμπει στην βραδινή έξοδο, και στο `σεπαρέ' του νυκτερινού κέντρου.
Αλλά εκτός από τις θεληματικά (όπως η ακροβατική επί ποδηλάτου) ή αθέλητα χιουμοριστικές, οι περισσότερες έχουν μια σοβαρότητα που σε αγγίζει. Την σοβαρότητα του πόθου - του αυθεντικού, όχι του προσποιητού. Οι παρατηρητές τους σύντομα από την `πλάκα', περνάνε στην πολύ εύγλωττη σιωπή. Η σκηνοθεσία του φωτογράφου μετατρέπεται σε δική τους φαντασίωση.
Είναι η στιγμή που ο παρατηρητής θα ήθελε, σαν συνεπής voyeur, να ήταν μόνος με τις κάρτες.
Η πορνογραφία (έντυπη οφθαλμοπορνεία) είναι, συνήθως, ενασχόληση μοναχική. Οδηγεί στον αυνανισμό περισσότερο από όσο στην συνουσία. Κι αυτός είναι ένας πρόσθετος λόγος που την καταδίωκε το ηθικό ιερατείο της Βικτοριανής εποχής. Γι αυτούς η μοναχική απόλαυση ήταν η χειρότερη αμαρτία. Διότι, αν η συνεύρεση είναι κάτι το `ποταπό και κτηνώδες' (έτσι την αποκαλούσαν όταν δεν την έλεγαν `βρώμικη'), πάντως (υπό όρους) βρίσκεται μέσα στην Θεία Οικονομία. Χρειάζεται για την αναπαραγωγή! Ενώ ο αυνανισμός - η ηδονή για την ηδονή - είναι η μέγιστη ασέλγεια. Και το φάντασμά του, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, στοίχειωσε όλον τον δέκατο ένατο αιώνα.
Το τι είχαν μηχανευτεί οι Βικτοριανοί για να αποτρέψουν τα παιδιά τους από την "κατά μόνας ακολασίαν" δεν λέγεται. Μέχρι μικρά συρμάτινα κλουβιά (και με αγκάθια) που προστάτευαν την νύχτα το πέος των αγοριών από τα χέρια τους!
Απόηχος αυτής της πουριτανικής υστερίας, το τρομοκρατικό βιβλίο του προτεστάντη πάστορα Tihamer Toth "Τα Αγνά Νειάτα" που τόσο παραστατικά περιγράφει ο Χρήστος Γιανναράς στο "Καταφύγιο Ιδεών". Το ίδιο βιβλίο μου είχαν χαρίσει κι εμένα στην εφηβεία μου - διαβάζοντας δε τα αποσπάσματα που παραθέτει ο Γιανναράς, ξαναθυμήθηκα όλο αυτό το κλίμα φοβίας και ενοχής από το οποίο έκανα χρόνια πολλά να λυτρωθώ.
Εδώ να θυμηθούμε τους σοφούς πολιτισμούς που χάριζαν στους νέους ανθρώπους - και τα νέα ζευγάρια - βιβλία και αντικείμενα με εικόνες ερωτικές για να τους γυμνάζουν τις αισθήσεις, να τους δείχνουν τον τρόπο της μέγιστης απόλαυσης, να διευκολύνουν τις προσβάσεις στην έκσταση.
Eμείς, παρ' όλο που δεν είμαστε πια Βικτοριανοί, επιμένουμε να βάζουμε ακόμα τον θάνατο πάνω από τον έρωτα. Σε μία διάλεξη που έδωσε το 1947 με τίτλο "Χρησιμότητα μιας ερωτικής (erotique) λογοτεχνίας" o Boris Vian γράφει: "Bέβαια όλοι είναι εναντίον του πολέμου. Αλλά τα πολεμικά απομνημονεύματα είναι καλόδεχτα, κι όποιος σκότωσε εκατό χιλιάδες άτομα είναι ήρωας. Όλοι είναι εναντίον του αλκοολισμού... αλλά όποιος κερδίζει ένα δις με εμπόριο κρασιού, είναι μέγας σοσιαλιστής. Όλοι είναι υπέρ του έρωτα, μας το είπαν συχνά ‘αυξάνεσθε και πληθύνεσθε'... Eπιμύθιον; μπαίνετε αμέσως φυλακή εάν..." Το εάν εικονογραφείται με πολλά παραδείγματα, από τις ερωτικές εικόνες ή περιγραφές ως την αποπλάνηση νεαράς υπάρξεως.
"Και εφ' όσον," γράφει σε άλλο σημείο ο Vian, "ο έρωτας που, επαναλαμβάνω, είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος της πλειοψηφίας των υγιών ανθρώπων, είναι απαγορευμένος και εμποδισμένος από το Κράτος, πρέπει άραγε να μας ξαφνιάζει πως η σημερινή μορφή του επαναστατικού κινήματος, είναι η ερωτική λογοτεχνία;" Και συνεχίζει με μία παράγραφο προφητικής οξυδέρκειας (θυμηθείτε: γράφει το 1947!):
"Διότι δεν πρέπει να κοροϊδευόμαστε. Ο κομμουνισμός είναι πολύ χαριτωμένος, αλλά έχει μεταβληθεί σε ένα είδος εθνικιστικού κομφορμισμού. Ο σοσιαλισμός έχει βάλει τόσο νερό στο κρασί του που το γύρισε στην αφθονία... όσο για τα υπόλοιπα, δεν θα μιλήσω, γιατί αγνοώ τι είναι η πολιτική – κι ούτε μ' ενδιαφέρει περισσότερο από τον ταμπάκο... Ναι οι αληθινοί προπαγανδιστές μιας νέας τάξης, οι αληθινοί απόστολοι της μελλοντικής επανάστασης, μελλοντικής και διαλεκτικής... είναι οι συγγραφείς οι λεγόμενοι άσεμνοι. Το να διαβάζεις ερωτικά βιβλία, να τα προβάλεις, να τα γράφεις, σημαίνει να ετοιμάζεις τον κόσμο του αύριο και να ανοίγεις τον δρόμο στην αληθινή επανάσταση."
Ας επιστρέψουμε στους πρώτους επαναστάτες, τους πρωταγωνιστές των εικόνων μας.
Οι αντιστασιακοί της ηδονής
Στα σκοτεινά χρόνια, όπου η οργανωμένη κοινωνία προσπαθούσε να αλλοτριώσει τον άνθρωπο, να τον αποξενώσει από την πραγματική φύση του, η τύχη της ομορφιάς και της δύναμης των ενστίκτων είχε επαφεθεί - τι περίεργο - στους πορνογράφους! Χωρίς να το ξέρουν, αγωνίζονταν για την αλήθεια και την ελευθερία. Σίγουρα οι περισσότεροι απ' αυτούς δεν είχαν τέτοια υψηλά ιδανικά. Προσπαθούσαν απλώς να κερδίσουν χρήματα. Όμως και η τέχνη και η ζωή ξέρουν να ξεπερνάνε τον βιοπορισμό. (Πόσα αριστουργήματα δεν έγιναν με παραγγελία;) Πίσω από τις ταπεινές προθέσεις, μπορεί να ξεφυτρώσουν υψηλά επιτεύγματα. Έτσι, αντί για μία έδιναν δύο μάχες - και με τι ρίσκο!
Σήμερα πια δεν φυλακίζεται κανένας για πορνογραφία. Τότε όμως... Οι ποινές ήταν βαριές - πολυετείς και στα κάτεργα. Ίσως γι αυτό οι πρωταγωνιστές των εικόνων μας έχουν ύφος συνωμοτικό και ατίθασο. Που η μπλαζέ άνεση και ελευθερία των μοντέρνων πορνογραφικών συνθέσεων! Τώρα κυνικοί επαγγελματίες κερδίζουν τη ζωή τους παίζοντας τον έρωτα. Τότε συγκινητικοί ερασιτέχνες ρισκάρουν, κάνοντας πράξεις υπονομευτικές του συστήματος. Κινδυνεύουν όχι μόνο από τον νόμο - αλλά και από το πυρ το εξώτερον. Και γι αυτό είναι όχι μόνο πιο συμπαθείς, αλλά και πιο πειστικοί.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, ακόμα και σήμερα, οι φωτογραφίες αυτές κατορθώνουν να ερεθίζουν περισσότερο από τις - πολύ τελειότερες - σύγχρονες πορνογραφικές λήψεις. Μια πρόχειρη σφυγμομέτρηση (όχι κυριολεκτική, αν και θα μπορούσε) έδειξε πως οι περισσότεροι θεατές τις θεώρησαν πιο αποτελεσματικές. Γιατί άραγε;
Σίγουρα είναι πιο ευρηματικές. Μέσα στην στέρηση οι άνθρωποι φαντασίωναν περισσότερο - και σκηνοθετούσαν τις φαντασιώσεις τους. Είναι ακόμα πιο ρεαλιστικές - δηλαδή πιο πειστικές. (Στην τέχνη δεν υπάρχει πραγματικό - πρόκειται για αναβαθμό πειθούς). Επειδή όλα είναι τεχνητά και δεν υπάρχει η ευκολία του ενσταντανέ (το `πρόχειρο' και το `στιγμιαίο', το `ατημέλητο' και το `βιαστικό' είναι ανύπαρκτα σε μια πόζα) άρα απαιτείται πολύ επιμελέστερη προετοιμασία και σκηνοθεσία.
Σκηνοθεσία - και σκηνογραφία. Στα πρώτα της βήματα η φωτογραφία μιμείται την ζωγραφική. (Την υπηρετεί άλλωστε - ο Delacroix συνεργάζεται από το 1854 με τον επίσης Ευγένιο Durieu). Το στήσιμο κάθε σκηνής, τα ντεκόρ, τα αντικείμενα (πόσες χρήσεις για ένα σκαλιστό τραπεζάκι!) όλα θυμίζουν ζωγραφικές συνθέσεις. Αλλά και ο φωτισμός, πιο θεατρικός από φωτογραφικός, αναδεικνύει πλαστικά τα σώματα και τις σκιές. Μερικές φορές πετυχαίνει τόσο, που να θυμίζει καλή ζωγραφική. (Η λήψη του εξωφύλλου δεν ανακαλεί Goya;)
'Οσο για την κίνηση, παρατηρούμε ότι πολλές φωτογραφίες έχουν ένα καθαρά περίτεχνο χορογραφικό στήσιμο - με μια κομψότητα αδιανόητη για τους σημερινούς ερωτοφωτογράφους. (Σκεφθείτε ότι στις παλιότερες λήψεις η `πόζα' κρατούσε 5 ως 10 λεπτά - για να σεβαστείτε το επίτευγμα!) Καμιά φορά υπάρχει και `υπόθεση' (όπως στην σκηνή ζηλοτυπίας, με το μαχαίρι). Κληρονομιές του tableau vivant όπου οι συμβολικά στημένοι έπαιζαν ακίνητο και βουβό θέατρο.
Ζωγραφική, θέατρο, χορός - μέσα σε αφάνταστα κοπιώδεις και δύσκολες συνθήκες. Είναι λοιπόν αξιοθαύμαστο πόσες φορές πετυχαίνουν να μεταμορφώνουν το άκρως τεχνητό σε καλλιτεχνικά πειστικό (δηλ. σε απόλυτα φυσικό).
Από την άλλη πλευρά οι φωτογραφίες αυτές είναι τεχνολογικά πιο `αφελείς' από τις σημερινές, όπου νιώθεις τους τηλεφακούς, τα αυτόματα φλας και τους μηχανισμούς του στούντιο. Επιπλέον τότε υπήρχε πολύ μικρότερη δυνατότητα παρέμβασης εκ των υστέρων - τρυκ ή μοντάζ. Μόνον, καμιά φορά, λίγο ρετούς. Όλα ήταν πιο άμεσα.
Κι αναρωτιέσαι - μετά από όλα αυτά: Πως κατορθώνουν να κυριαρχεί σε πολλές από αυτές τις κάρτες μια αφοπλιστική ειλικρίνεια, σχεδόν αθωότητα; Έχεις την αίσθηση πως οι πρωταγωνιστές τους δεν υποκρίνονται, αλλά χαίρονται πραγματικά τον έρωτα. Είναι οι Πρωτόπλαστοι, πριν από την αμαρτία, μέσα σε βαριές στόφες και περίτεχνες ανθοστήλες. Έχουν κατορθώσει να βγουν από το βαρύ καταθλιπτικό κλίμα της εποχής τους και να ανακαλύψουν ξανά την χαρά των αισθήσεων.
Σίγουρα, η αμαρτία καιροφυλακτεί γύρω τους. (Είναι το πλαίσιο που αναδεικνύει και τονίζει). Όμως στο κέντρο της εικόνας, εκεί που σμίγουν τα σώματα, υπάρχει μια νησίδα αθωότητας.
Κοιτάζοντάς τις καρτ ποστάλ ξαφνικά σκέφθηκα: "O Mέγας Ανατολικός"! Πόσο μου τον θύμιζαν! Θα μπορούσαν θαυμάσια να χρησιμεύσουν για την εικονογράφηση του εκτενέστερου ερωτογραφήματος της Ελληνικής (και ίσως της παγκόσμιας) ερωτογραφίας. Του ταιριάζουν και σαν κλίμα και σαν διακόσμηση. (Έτσι θα ήταν επιπλωμένες οι καμπίνες του ερωτικού υπερωκεάνειου). Αλλά ταιριάζουν περισσότερο σε κάτι άλλο: την σχεδόν παραδείσια αγαθότητα.
Γι αυτή την αγαθότητα έχει γράψει ο Ελύτης: " η αξία η απώτερη [του βιβλίου] βρίσκεται στην παναγαθωσύνη του ποιητή που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και τις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου, πρωταγωνιστών ή κομπάρσων και αναεκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας. [] ένας αέρας παραδείσιος πνέει σ' όλη την διάρκεια της παράξενης αυτής ποντοπορίας... Η αγαθότητα του Εμπειρίκου έρχεται από - και τραβάει για - πολύ μακριά. Δεν είναι η δεοντολογική των θρησκευόμενων ή η βλακώδης των αδυνάτων. Υποδηλώνει μια πίστη: ότι τα υλικά και οι προϋποθέσεις για το καλό έχουν δοθεί στον άνθρωπο που αν δεν τα εκμεταλλεύεται είναι απλώς από δικό του λάθος, από την ανικανότητά του να υπερνικήσει τις μακραίωνες προλήψεις και τα χωρίς λόγο κατατυρρανισμένα στο σκότος της ψυχής του συμπλέγματα. Διόλου άσχετο λοιπόν ότι ο `Μέγας Ανατολικός' ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη."
Ο "Μέγας Ανατολικός", όσο κι αν άρχισε να γράφεται την δεκαετία του 40, είναι τυπικό έργο της Βικτοριανής εποχής. Διαδραματίζεται άλλωστε στην ακμή της (1867). Αποτελεί μια κλασική αντίδραση στην ερωτική καταπίεση και σεμνοτυφία εκείνης της κοινωνίας. Χωρίς αυτή ίσως και να μην είχε λόγο ύπαρξης - όπως και η σκέψη του Freud, μεγάλου δάσκαλου του Εμπειρίκου. Πρόκειται για ένα βιβλίο που και ο συγγραφέας του και οι σχολιαστές του θεωρούν επαναστατικό και απελευθερωτικό. Στο επίμετρο του πρώτου τόμου ο επιμελητής της έκδοσης Γιώργης Γιατρομανωλάκης γράφει: "αποτελεί μια ανώτατη έκφραση λογοτεχνίας που διαπνέεται από φιλελεύθερο και ουμανιστικό φρόνημα και από μετασχηματιστική και απελευθερωτική διάθεση".
Ο Εμπειρίκος είναι - θα έλεγα - ο αντίποδας του de Sade. Επαναστατεί κι αυτός αλλά με αντίθετο τρόπο. Δεν μισεί τον κόσμο, ούτε θέλει να τον καταστρέψει. Στο δαιμονικό πάθος του κολασμένου Μαρκήσιου αντιτάσσει μια αισθησιακή πραότητα και καλοσύνη. Η λύτρωση μπορεί να είναι και ερωτική.
Επίλογος
"Όλοι οι ηλίθιοι της αστικής τάξης που προφέρουν συνεχώς τις λέξεις: ‘ανήθικο, ανηθικότης, ηθική στην Τέχνη' και άλλες βλακείες", γράφει ο Baudelaire, "με κάνουν να σκέπτομαι την Luise Villedieu, πουτάνα των πέντε φράγκων, που, συνοδεύοντάς με μια φορά στο Λούβρο, όπου δεν είχε πάει ποτέ της, άρχισε να κοκκινίζει, να κρύβει το πρόσωπό της, και, τραβώντας με κάθε πέντε λεπτά από το μανίκι, με ρωτούσε μπροστά σε πολλά αθάνατα αγάλματα και πίνακες, πως ήταν δυνατόν να εκθέτει κανείς δημόσια παρόμοιες χυδαιότητες".
Ο Baudelaire έβαζε την πορνεία (και τις πόρνες) πάνω από την αστική ηθική. Η εκπόρνευση δεν ήταν γι αυτόν μόνον συναλλαγή αλλά και δόσιμο, και γενναιοδωρία και φιλευσπλαχνία. "Τι είναι η Τέχνη;" ρωτάει. "Πορνεία". "Ο Έρωτας είναι η κλίση για εκπόρνευση. Δεν υπάρχει ευγενής απόλαυση, που να μην μπορεί να αναχθεί στην Πορνεία". Ακόμα και ο Θεός αποκαλείται: "το πλέον εκπορνευμένο όν... αφού είναι ο ύψιστος φίλος για κάθε άτομο, αφού είναι η κοινή, ανεξάντλητη δεξαμενή της αγάπης."
Περίεργες κλίμακες αξιών: η πόρνη Luise θεωρεί άσεμνο αυτό που δείχνουμε στα παιδιά μας. Εμείς θεωρούμε άσεμνο αυτό που εκείνη πράττει (και την απεικόνισή του). Ο ποιητής το θεωρεί πράξη ευγενική - σχεδόν θεία.
Έτσι, λοιπόν, και οι κάρτες αυτού του βιβλίου δεν είναι μόνο το ενδιαφέρον ντοκουμέντο μιας εποχής. Καταγράφουν ουσιαστικές στιγμές (ίσως και θείες) του ανθρώπινου όντος. Τις στιγμές που ο κάθε άνθρωπος υπερβαίνει - και ξεχνάει - τον θάνατο.
Καταλαβαίνουμε τώρα τι ρόλο έπαιξαν στα χρόνια τους. Θύμιζαν ουσία. Υπόγεια υπαινίσσονταν ότι η πραγματική κατάνυξη δεν είναι εκείνη των πουριτανών και θρησκόληπτων. Πανηγύριζαν την ζωή, την αυθεντική. Ήταν το αποτελεσματικότερο αντίδοτο στα σκληρά κολάρα. Ξανάφερναν την αφή στο προσκήνιο. (Μόνο η αφή λυτρώνει!) Έδιωχναν μακριά την ψεύτικη Ηθική (Ελύτης: "μια κόρη σεμνά ενδεδυμένη, άκρως νευρωτική και μόλις βγαλμένη από κάποιο Κατηχητικό") και κόμιζαν το ουσιαστικό ήθος της σαρκωμένης ανθρώπινης ύπαρξης.
Μέσα σε ένα κόσμο τεχνητό και ψεύτικο, όλο απαγορεύσεις, ενοχές, υποκρισίες και συμβάσεις, οι ρυπαροί πορνογράφοι πολεμώντας για το χρήμα κέρδιζαν την ελευθερία του σώματος και την αλήθεια της ψυχής.
Κάτι παραπάνω: Θύμιζαν πως ο μόνος βέβαιος παράδεισος είναι εδώ: αυτός των αισθήσεων και των εκστάσεων. Που και αυτός (όπως και εμείς) είναι δημιούργημα του ίδιου Θεού.
info
Η κρυφή ζωή των αστών
(Πορνογραφικές καρτ ποστάλ από τον 19ο αιώνα)
Σημείωμα
Γι αυτό το εισαγωγικό δοκίμιο συμβουλεύτηκα διάφορα βιβλία - δεν θέλησα όμως να το γεμίσω παραπομπές και υποσημειώσεις για να μην πάρει την μορφή της ακαδημαϊκής μελέτης. (Ο σχολαστικισμός είναι το αντίθετο του ερωτισμού). Ωστόσο, για όσους θα ήθελαν να μελετήσουν παραπέρα ορισμένα θέματα, παραθέτω μερικούς τίτλους.
Γενικά: Benjamin B. Wolman: Handbook of Human Sexuality, 1980. G. Rattray Taylor: Sex in History, 1954. Helmut Schelsky:Soziologie der Sexualitaet, 1955.
Για την ηθική της πορνογραφίας: Ludwig Marcuse: Obszoen, Geschichte einer Entruestung, 1962. Arno Plack: Die Gesellschaft und das Bose, 1967.
Για την ερωτική τέχνη και λογοτεχνία: Alexandrian: Histoire de la Litterature Erotique, 1989. Philip Rawson: Erotic Art of the East, 1968, Gilles Neret: L'Erotisme en Peinture, 1990.
Για τους Βικτωριανούς: M. J. Quinlan: Victorian Prelude, 1949. BBC: Ideas and Beliefs of the Victorians, 1949.
Για τις Ιουδαϊκές επιρροές, L.M. Epstein: Sex Laws and Customs in Judaism, 1968 και Derrick S. Bailey: Sexual Relations in Christian Thought, 1959.
Για τον `ερωτικό Ιησού' και τις διαφορές ανάμεσα στα Ευαγγέλια βλ. Eugen Drewermann: Das Matthausevangelium, 1992.
Για το γυμνό στη φωτογραφία: Peter Lacey: History of the Nude in Photography, 1964. David Herbert: Le Nu (Musee Mondial de la Photographie) 1985. Για έναν ιδιοφυή και τυπικό Βικτοριανό, βλ. και το κείμενο του Brassai: ‘Ο Lewis Carrol φωτογράφος', στην έκδοση: Lewis Carrol: Γράμματα στα κοριτσάκια και φωτογραφίες, 'Αγρα, 1982.
Tα απόσπασματα του Baudelaire είναι από το κείμενό του: Mon coeur mis a nu. Τα κείμενα του Οδυσσέα Ελύτη από την Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο, 1980 - και του Γιώργη Γιατρομανωλάκη από το `Επίμετρο' στον πρώτο τόμο - Ανδρέας Εμπειρίκος: Ο Μέγας Ανατολικός,1990. Tου Boris Vian: Ecrits Pornographiques 1980.
Όλες οι μεταφράσεις, δικές μου.
N.ΔHMOY
Εισαγωγή στο άλμπουμ “Η κρυφή ζωή των αστών” έκδοση Λ.Μ., 1992
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου